Nowotwór jest zbiorem komórek, które nie podlegają właściwym dla organizmu mechanizmom regulacyjnym, dzielą się w sposób pozbawiony kontroli nabywając cechy nieśmiertelności. Leczenie onkologiczne musi więc polegać na usuwaniu komórek nowotworowych lub zahamowaniu ich podziałów. Szkodliwe dla komórek nowotworowych działanie terapii onkologicznych wywołuje też niekorzystny wpływ na zdrowe komórki – uszkadza je i spowalnia ich regenerację. Powikłania leczenia onkologicznego są nieuniknione, gdyż zależą od fizycznego, chemicznego i biologicznego wpływu stosowanej terapii na poszczególne tkanki i narządy.
POWIKŁANIA RADIOTERAPII
Uszkodzenie zdrowych komórek zależy od rodzaju tkanki, objętości tkanki, która znajduje się w obszarze, na który działa promieniowanie i sposobu napromieniania (dawki jednostkowej, dawki całkowitej, czasu trwania leczenia).
Objawy niepożądane radioterapii nazywa się odczynem popromiennym. Odczyny popromienne mogą objawiać się jako:
- Powikłania ogólnoustrojowe
- Powikłania miejscowe
Szczególnie uciążliwe dla pacjenta są tzw. wczesne (ostre) odczyny popromienne, które rozwijają się w trakcie leczenia lub bezpośrednio po zakończeniu napromieniania (kilka pierwszych dni – tygodni po zakończeniu leczenia). Odczyny ostre narastają stopniowo – zazwyczaj pojawiają się po około dwóch tygodniach leczenia. W zasadzie nie ma możliwości zapobiegania tym powikłaniom. Na szczęście odczyny wczesne zazwyczaj ustępują samoistnie lub poddają się stosunkowo prostemu leczeniu.
OGÓLNOUSTROJOWE OBJAWY NIEPOŻĄDANE RADIOTERAPII
Najczęściej występujące ogólnoustrojowe powikłania radioterapii to:
- ogólne osłabienie
- zwiększona męczliwość
- brak apetytu, czasami chudnięcie
Należy
- starać się zachowywać aktywność sprzed leczenia, ale bez nadmiernego wysiłku (polecane są spacery, drobne prace domowe, prace w ogrodzie, uprawianie sportu)
- odpoczywać w miarę potrzeby (ale nie spędzać całego dnia w łóżku lub na fotelu)
- korzystać ze świeżego powietrza
- dużo pić
- stosować odpowiednią dietę
- nie pić alkoholu
- nie palić papierosów
MIEJSCOWE OBJAWY NIEPOŻĄDANE RADIOTERAPII
Miejscowe objawy niepożądane radioterapii mogą dotyczyć właściwie wszystkich tkanek i narządów. Najczęściej zauważane są powikłania ze strony skóry, błon śluzowych jamy ustnej, gardła i krtani, płuc, przewodu pokarmowego, układu moczowego i mózgu.
- Miejscowe objawy niepożądane radioterapii ze strony skóry:
- zaczerwienienie skóry
- uczucie suchości skóry, swędzenie, pieczenie
- złuszczanie skóry
- owrzodzenie
- obrzęk
- utrata włosów w obszarze napromienianym
Należy
- okolicę napromienianą myć stosując delikatne mydło, nie używać perfumowanych mydeł i płynów do mycia
- delikatnie osuszać skórę miękkim ręcznikiem
- chronić skórę napromienianą przed otarciami, urazami, nie drapać
- chronić skórę przed słońcem
- nosić bawełniane, przewiewne ubrania
- nie przegrzewać skóry
- jeżeli okolica napromieniana wymaga golenia należy używać wyłącznie maszynki elektrycznej, golić na sucho, nie stosować po goleniu preparatów na bazie alkoholu i kremów
- po zakończeniu radioterapii skórę należy natłuszczać preparatami zaleconymi przez lekarza
- Miejscowe objawy niepożądane radioterapii ze strony jamy ustnej, nosa, gardła, krtani:
- suchość w jamie ustnej
- obrzęk dziąseł, języka
- ból w jamie ustnej
- owrzodzenia, krwawienia
- suchość w nosie, krwawienia z nosa
- uczucie suchości w gardle i przełyku
- ból przy gryzieniu, żuciu, przełykaniu
- chrypka
- zaburzenia smaku i węchu
Należy
- pić dużo płynów
- unikać potraw bardzo gorących, bardzo zimnych, pikantnych, kwaśnych
- płukać jamę ustną preparatami poleconymi przez lekarza
- stosować zalecone przez lekarza środki pobudzające wydzielanie śliny (można ssać kostki lodu, zamrożonego ananasa, żuć gumę)
- myć zęby po każdym posiłku używając miękkiej szczoteczki i delikatnej pasty
- przyjmować zalecone przez lekarza leki
- Miejscowe objawy niepożądane radioterapii ze strony klatki piersiowej:
- duszność
- kaszel (zazwyczaj suchy, męczący, czasami z odksztuszaniem wydzieliny podbarwionej krwią)
- ból w klatce piersiowej
- chrypka
- uczucie suchości w przełyku
- ból przy przełykaniu
Należy
- pić dużo płynów
- stosować zaleconą przez lekarza dietę (pomocne są siemię lniane, oliwa, kisiel, budyń, jogurt)
- przyjmować zalecone przez lekarza leki
- Miejscowe objawy niepożądane radioterapii ze strony jamy brzusznej:
- ból brzucha
- uczucie wzdęcia
- nudności, rzadko wymioty
- ból w okolicy krocza, sromu, odbytu
- zaburzenia oddawania stolca (biegunki, zaparcia, większa ilość gazów, śluz, świeża krew w stolcu)
- zaburzenia oddawania moczu (uczucie parcia na mocz, częstomocz, pieczenie i ból przy oddawaniu moczu, krew w moczu)
- suchość w pochwie, uczucie pieczenia, upławy, krwawienie
Należy
- pić dużo płynów
- stosować zaleconą przez lekarza dietę (pomocna jest dieta łatwostrawna, bezmleczna, bez surowych warzyw i owoców)
- jeść często, w małych ilościach, powoli
- dbać o regularne wypróżnienia
- przyjmować zalecone przez lekarza leki
- Miejscowe objawy niepożądane radioterapii ze strony mózgu:
- ból głowy
- zawroty głowy
- napady drgawkowe
- nudności, rzadko wymioty
- zaburzenia koncentracji
- nadmierna senność
- zaburzenia widzenia
Należy
- pić dużo płynów
- odpoczywać
- przyjmować zalecone przez lekarza leki
PÓŹNE OBJAWY NIEPOŻĄDANE RADIOTERAPII
Późne objawy niepożądane radioterapii powstają po zakończeniu leczenia, w różnym czasie – zazwyczaj od 6 miesięcy nawet do kilku lat po napromienianiu. Odczyny późne najczęściej są uszkodzeniami trwałymi, a ich leczenie jest bardzo trudne, czasami nieskuteczne – może bowiem dochodzić do nieodwracalnych zaburzeń struktury i funkcji komórek i tkanek, a w ostateczności do niewydolności poszczególnych narządów.
dr n. med. Monika Rucińska, specjalista radioterapii onkologicznej, specjalista onkologii klinicznej
Zakład Radioterapii Wojskowy Instytut Medyczny
NPS-PL-NP-00152