opr. Katarzyna Hetman – Specjalista onkologii klinicznej i chorób wewnętrznych
Chorobom nowotworowym zwykle towarzyszą dolegliwości bólowe. Ponad 50% wszystkich
pacjentów onkologicznych skarży się na bóle. Szacuje się, że w trakcie leczenia
onkologicznego 59% chorych doświadcza bólów, po leczeniu – 33%, a w stadium
zaawansowanym – 64%. Pomimo wypracowania standardów opieki przeciwbólowej, sytuacja
nie poprawia się.
Charakter bólu nowotworowego zwykle jest przewlekły, złożony; głównie wynika z
obecności guza i uszkodzenia tkanek, ale także bywa następstwem leczenia onkologicznego
oraz procedur diagnostycznych, czasem związany jest z chorobami współistniejącymi. Na
odczuwanie bólu dodatkowo wpływa szereg czynników: niepokój, samotność, bezsenność,
izolacja, depresja, niesatysfakcjonujące dotychczasowe leczenie bólu, relacje rodzinne,
problemy w pracy itd.
W takich przypadkach, oprócz leczenia farmakologicznego, warto sięgnąć po
niefarmakologiczne metody leczenia bólu, uwzględniające także czynniki psychologiczne,
społeczne i duchowe. Do metod znanych i często stosowanych należą techniki radioterapii
paliatywnej oraz metody zabiegowe. Należy jednak pamiętać o niedocenianej roli fizjoterapii,
leczenia żywieniowego oraz terapii psychologicznej w leczeniu wspomagającym.
Większość chorych poddawana radioterapii z powodu dolegliwości bólowych to pacjenci z
przerzutami do kości. W zakładzie radioterapii dobiera się dawki i obszar napromieniania tak,
aby były skuteczne przy jak najmniejszym ryzyku działań ubocznych. Efekt przeciwbólowy
uzyskiwany jest u 60% napromienianych chorych, u 30% bóle ustępują całkowicie.
Umożliwia to zmniejszenie dawek leków przeciwbólowych. Poprawa pojawia się z
opóźnieniem, po 3-4 tygodniach od radioterapii. W okresie tuż po radioterapii, część chorych
może odczuwać nasilenie bólu. W przypadku nawrotu dolegliwości, możliwe jest powtórne
napromienianie na ten sam obszar. Oprócz działania przeciwbólowego, techniki radioterapii
pozwalają na zapobieganie złamaniom patologicznym, uciskowi rdzenia i powodują
uwapnienie ognisk przerzutowych.
Do inwazyjnych metod leczenia bólu należą: blokady neurolityczne, neurolizy i termolezje.
W praktyce klinicznej najczęściej wykonuje się zabiegi w zakresie włókien lub zwojów
nerwowych współczulnych, neurodestrukcję korzeni czuciowych rdzenia kręgowego oraz
nerwów mieszanych. W związku z rozwojem farmakologii leczenie zabiegowe przeprowadza
się obecnie rzadziej, jednak około 20% chorych z opornym na rutynowe leczenie bólem
bardziej skorzysta na leczeniu zabiegowym, które pozwala na ograniczenie leczenia
farmakologicznego lub opóźnienie jego rozpoczęcia.
Oprócz najczęściej stosowanych metod w walce z bólem nowotworowym, na każdym etapie
choroby zawsze należy rozważyć wdrożenie fizjoterapii. Techniki fizjoterapii, stosowane w
ramach kompleksowego leczeniu bólu, wpływają także na codzienne funkcjonowanie
chorego, jego aktywność i samodzielność. Najczęściej stosowane metody to:
● kinezyterapia, czyli ćwiczenia lecznicze bierne i czynne, z niewielkim oporem;
oddechowe; fizykoterapia z użyciem laseroterapii, leczenia miejscowego zimnem i
ciepłem;
● technika TENS – przezskórna elektrostymulacja nerwów;
● masaż klasyczny – pozwalający na normalizację napięcia mięśni i powięzi,
poprawiający ukrwienie tkanek, wpływający na ogólną poprawę samopoczucia,
redukcję bólów i zaparcia;
● kinesiotaping – metoda polegająca na aplikacji specjalistycznych plastrów na
określone okolice ciała, plastry rozciągają się tylko na długość, nie ograniczają
ruchomości stawowej, minimalnie unoszą skórę zwiększając przestrzeń dla przepływu
krwi, i chłonki, wpływają na poprawę napięcia mięśniowego i redukują dolegliwości
bólowe. Metodę tę można stosować u wszystkich chorych, bez względu na ich stan
ogólny i wydolność fizyczną, a działanie jest długotrwałe.
Niezwykle ważną metodą w leczeniu bólu jest praca chorego z psychologiem lub
psychoonkologiem. Powinna być prowadzona na każdym etapie choroby nowotworowej,
zarówno podczas leczenia radykalnego, w okresie remisji, nawrotu, jak i leczenia
paliatywnego lub terminalnego. Na doświadczanie bólu wpływają liczne czynniki –
nastawienie do choroby, emocje, problemy pozazdrowotne, doświadczenia z przeszłości,
używki. Rozpoznanie ich i modyfikacja, podczas pracy chorego z psychologiem, pozwalają
na zmianę odczuwania dolegliwości. Do czynników zmniejszających odczuwanie bólu
należą: relaks, odpoczynek, sen, dobre relacje i komunikacja z otoczeniem, zrozumienie
mechanizmu objawów choroby, motywacja do leczenia.
Interwencje psychologiczne obejmują:
● psychoedukację – mającą na celu poznanie mechanizmów powstawania bólu, korekcję
mitów i błędnych przekonań na temat leków opioidowych, innych metod leczenia
przeciwbólowego w tym zabiegowego, wypracowanie sposobów radzenia sobie z
trudnościami, poprawę komunikacji z otoczeniem i lekarzem, podnoszenie
świadomości pacjenta w zakresie choroby i dolegliwości z nią związanych, poprawę
zaangażowania w proces leczenia oraz obniżenie niepokoju;
● wsparcie emocjonalne i informacyjne – w celu obniżenia negatywnych emocji,
poprawy jakości życia, wypracowania umiejętności walki z bólem i obniżenia stresu
związanego z chorobą, wypracowania realistycznych oczekiwań, zachowań
ukierunkowanych na właściwą ocenę bieżącej sytuacji pacjenta i umiejętności
podjęcia adekwatnych działań;
● ćwiczenie technik relaksacji – czyli wchodzenia w stan relaksu w wyniku ćwiczeń
oddechowych i rozluźniania mięśni w celu osiągnięcia stanu wewnętrznego
emocjonalnego uspokojenia.
Na koniec warto wspomnieć o niektórych metodach medycyny alternatywnej i
komplementarnej, jeżeli mają charakter wspierający i nie są stosowane zamiast terapii
onkologicznej. Do metod godnych polecenia należą: akupunktura, muzykoterapia,
aromatoterapia.
● Akupunktura – to zabieg oddziałujący na układ mięśniowy i nerwowy, lokalizacja
punktów stymulacji pokrywa się z miejscami, w których można stymulować nerwy,
zabieg powoduje uwalnianie neuroprzekaźników i endogennych opioidów oraz
serotoniny. Pokrewną odmianą o podobnym mechanizmie działania jest akupresura,
polegająca na pobudzaniu punktów terapeutycznych poprzez nacisk.
● Aromatoterapia – polega na kontrolowanym zastosowaniu olejków roślinnych w celu
leczenia bólu przewlekłego, bezsenności, stresu, niepokoju oraz utrzymywania
dobrego samopoczucia. Olejki eteryczne dobierane są indywidualnie dla danej osoby i
schorzenia. Leczenie może składać się z masażu aromaterapeutycznego oraz terapii w
warunkach domowych (rozpylanie, kąpiele).
● Muzykoterapia – polega na słuchaniu wybranych przez terapeutę utworów lub
aktywnym uczestnictwie w grze na instrumentach lub śpiewie. Odczucia towarzyszące
muzykoterapii aktywują układ limbiczny, układ nagrody w mózgu oraz obszary
odpowiedzialne za motywację. Wywołują stan odprężenia, wpływają na ciśnienie
krwi, tempo oddechu i rytm serca. Przeciwbólowe i przeciwlękowe właściwości
muzyki to głównie wynik hamowania wytwarzania hormonów stresu, a w efekcie
obniżenia poziomu stresu. Muzykoterapię można łączyć z innymi technikami
relaksacyjnymi. Z jej stosowaniem nie wiąże się żadne ryzyko, dlatego warto tę
metodę polecać.
Podsumowując, ból nowotworowy jest procesem złożonym i wymagającym postępowania
wielodyscyplinarnego. Najlepsze efekty uzyskuje się łącząc metody farmakologiczne z
leczeniem przyczynowym – chemio- i hormonoterapią, leczeniem zabiegowym, technikami
radioterapii oraz terapią z psychologiem, fizjoterapią i metodami wspomagającymi.
Źródła:
1. Edzard Ernst, Max H. Pittler, Barbara Wider, Terapie uzupełniające w leczeniu bólu,
red. pol. Jan Dobrogowski, Jerzy Wordliczek, Wrocław 2010.
2. Małgorzata Malec-Milewska, Małgorzata Krajnik, Jerzy Wordliczek, Chory na
nowotwór. Kompendium leczenia bólu, Warszawa 2013.