1. Zalecenia dotyczące stylu życia, codziennej aktywności oraz radzenia sobie z bólem i problemami natury psychologicznej

Tryb życia

W przypadku chorób nowotworowych istotne jest prowadzenie zdrowego, higienicznego trybu życia w szerokim rozumieniu tego pojęcia. Obejmuje to zarówno rodzaj diety, jak i odpowiednią ilość snu czy unikanie sytuacji stresujących.

U chorych bezwzględnie przeciwwskazane jest dźwiganie ciężkich przedmiotów oraz nadmierny wysiłek fizyczny. Aktywności te powodują wzrost ciśnienia tętniczego, co przy towarzyszącej małopłytkowości może skutkować groźnymi dla zdrowia i życia krwawieniami czy też złamaniami/pęknięciami w obrębie nacieczonych struktur jak na przykład kości, lub śledziona.

Aktywność towarzyska, utrzymywanie normalnych więzi rodzinnych i przyjacielskich stanowi bardzo ważny element życia każdego człowieka. Uczestnictwo w spotkaniach towarzyskich nie jest przeciwwskazane u chorych na nowotwory pochodzenia hematologicznego. Należy jednak pamiętać, że tego typu aktywność powinna być ograniczona w sytuacjach, gdy odporność pacjenta ulega obniżeniu, w szczególności w okresie po chemioterapii, gdy dochodzi do obniżenia odporności.

Aktywność fizyczna
Formy aktywności fizycznej muszą być ściśle dostosowane do aktualnego stanu chorego. W szczególności dotyczy to szpiczaka plazmocytowego gdzie zjawiskiem powszechnym, wynikającym z natury choroby, jest destrukcja kostna, prowadząca do zwiększonego ryzyka złamań kości. W przebiegu chłoniaków także mogą występować nacieki kości. W takich przypadkach aktywność fizyczna nie może obejmować przewlekłego oraz nadmiernego obciążenia kości i stawów. Chory nie powinien uprawiać sportów ekstremalnych ani urazowych, a także nie wolno mu gwałtownie podejmować wysiłku fizycznego. Dopuszcza się następujące formy aktywności fizycznej: spacery, nordic walking, pływanie, jogę i ćwiczenia izometryczne, po uprzedniej konsultacji z lekarzem prowadzącym.

Aktywność seksualna
Szeroko rozpowszechnionym lecz nieprawdziwym stereotypem jest twierdzenie, że rozpoznanie nowotworu wyklucza współżycie seksualne. Dowiedziono, iż satysfakcjonujące życie seksualne, jakkolwiek trudne do zrealizowania u pacjenta z chorobą nowotworową, jest jednak możliwe. Ponadto oddziałuje ono pozytywnie mobilizując układ odpornościowy, oddziaływując przeciwdepresyjnie, a także podwyższa próg odczuwania bólu. Rozpoznanie nowotworu nie stanowi więc przeciwwskazania do współżycia seksualnego jednakże z zachowaniem odpowiednich środków ostrożności. Aktywność seksualna powinna być ograniczona  gdy u pacjenta stwierdza się małopłytkowość, lub innego rodzaju zaburzenia krzepnięcia. Ponadto rodzaj stosowanych technik seksualnych należy dopasować do stopnia nasilenia choroby kostnej, tak aby uniknąć zmian urazowych. Stosowanie leków zwiększających napływ krwi do prącia typu inhibitorów fosfodiesterazy 5 u pacjentów ze szpiczakiem plazmocytowym jest przeciwwskazane w początkowym okresie choroby, gdy stężenie patologicznego białka jest wysokie. Zastosowanie takich preparatów wiąże się z ryzykiem wystąpienia bolesnego wzwodu prącia. Na późniejszym etapie choroby lekarz prowadzący wraz z urologiem mogą rozważyć włączenie ww leków. W razie potrzeby pacjenci mogą także skorzystać z konsultacji seksuologa i psychoonkologa. W zakresie leków stosowanych w terapii szpiczaka plazmocytowego  udowodniono, iż talidomid wykazuje działanie teratogenne. Niebezpieczeństwo to dotyczy prawdopodobnie także leków o budowie zbliżonej do talidomidu, takich jak lenalidomid oraz pomalidomid. Oznacza to, że przyjmowane przez kobiety w ciąży mogą być przyczyną powstawania poważnych wad wrodzonych u dzieci. Dlatego leki te są bezwzględnie przeciwwskazane u kobiet ciężarnych. U kobiet w wieku rozrodczym należy wykonać test ciążowy dobę przed ich włączeniem, z zaleceniem powtarzania go co 4 tygodnie, ponadto przez cały okres ich przyjmowania kobieta powinna stosować antykoncepcję. Mężczyźni są zobligowani do stosowania prezerwatyw lub całkowitej abstynencji seksualnej w czasie powyższego leczenia z uwagi na to, że wymienione leki przenikają do nasienia. Obowiązek stosowania antykoncepcji dotyczy wszystkich mężczyzn i kobiet poddawanych leczeniu chemioterapią, nawet gdy stosowane cytostatyki nie wykazują ewidentnie teratogennego działania. Ryzyko niepłodności po leczeniu przeciwnowotworowym dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. U mężczyzn planujących posiadanie potomstwa należy rozważyć pobranie i zabezpieczenie nasienia przed rozpoczęciem chemioterapii.

Pomoc psychologiczna
Uzyskanie informacji o rozpoznaniu choroby nowotworowej stanowi jedno z najtrudniejszych doświadczeń w życiu człowieka. Osiągnięcie względnej akceptacji choroby pozwala na mobilizację sił witalnych i podjęcie pełnowartościowego leczenia. Jednak zanim to nastąpi, często pojawiają się stany obniżonego nastroju, trudności w funkcjonowaniu społecznym i kontaktach z innymi ludźmi, wybuchy złości, poczucie bezradności, zaburzenia snu czy dolegliwości ze strony wielu narządów, które są manifestacją lęku (objawy psychosomatyczne). Brak akceptacji choroby może wyrażać się także jako bunt wobec personelu medycznego w postaci odmowy poddania się pewnym badaniom czy podjęcia leczenia. U części chorych mogą wystąpić myśli samobójcze. W toku adaptacji do nowej sytuacji nie należy unikać rodziny i przyjaciół. Chory powinien pozwolić, aby osoby bliskie mogły mu udzielić pomocy. Dobro pacjenta jest najważniejsze, ale warto podkreślić, że jego choroba stanowi ogromne wyzwanie także dla najbliższych. W razie potrzeby  objęcia chorego i członków jego rodziny profesjonalną opieką, lekarz prowadzący skieruje ich do Poradni Psychologicznej lub Poradni Zdrowia Psychicznego. Skorzystanie z tego rodzaju pomocy jest sprawą nie jest niczym wstydliwym. Warto pamiętać, że problem adaptacji do nowej sytuacji dotyczy każdego chorego na nowotwór i naturalną koleją rzeczy jest, iż pacjent potrzebuje czasu i wsparcia, a niekiedy także i leczenia farmakologicznego.

Leczenie przeciwbólowe
Ból często towarzyszy chorobie nowotworowej i stanowi jeden z najistotniejszych problemów zgłaszanych przez pacjenta. Bywa wywołany różnymi czynnikami, w tym podrażnieniem przez nowotwór zakończeń nerwowych lub uszkodzeniem nerwów. Ból może mieć charakter ostry lub przewlekły. Wykazuje zróżnicowany charakter: bywa samoistny lub uciskowy, w spoczynku i ruchu, łatwy do zlokalizowania albo rozlany, kłujący, piekący. Mogą mu towarzyszyć nudności. Niektórzy pacjenci odczuwają tzw. ból totalny – dotyczący całego ciała. Medycyna XXI w dysponuje szeroką gamą leków przeciwbólowych i wspomagających leczenie bólu. Pacjent ma prawo być zabezpieczony lekami przeciwbólowymi, w  takim stopniu, żeby nie odczuwał cierpienia. W pierwszej kolejności zaleca się podawanie paracetamolu i niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Te ostatnie są przeciwwskazane w przypadku niewydolności nerek. W razie nieskuteczności wyżej wymienionych  stosuje się silniejsze  leki, do których zaliczamy środki opioidowe, takie jak tramadol, fentanyl, buprenorfina i morfina. Są one dostępne w postaci doustnej, podskórnej, a także w plastrach, które po przyklejeniu do skóry w sposób stały uwalniają substancję leczniczą. Leki opioidowe dzielą się na słabiej i silniej działające. Opracowano algorytmy w zakresie dawkowania powyższych leków pozwalające na  bezpieczne zwiększanie ich dawki. Inną metodą leczenia przeciwbólowego jest radioterapia obejmująca miejsca masywnie nacieczone przez komórki nowotworowe. Ponadto działanie wspomagające leczenie bólu wykazują niektóre leki przeciwdepresyjne i przeciwdrgawkowe. Istotnym czynnikiem wpływającym na odczuwanie bólu jest także stan psychiczny pacjenta. Zadaniem lekarza prowadzącego jest  ustalenie z chorym planu leczenia bólu z ewentualną korektą dawki w warunkach domowych. W razie trudności z ustaleniem adekwatnego leczenia przeciwbólowego lekarz prowadzący może skierować pacjenta do Poradni Leczenia Bólu.

Substancje wspomagające leczenie
W otwartej sprzedaży, w tym również na drodze internetowej dostępnych jest wiele specyfików, które są reklamowane jako leki wykazujące istotne działanie przeciwnowotworowe. W większości są to substancje pochodzenia roślinnego. Dotychczas nie opublikowano wiarygodnych badań klinicznych, których wyniki dowodziłyby celowości stosowania tych preparatów. Z tej przyczyny nie są one zalecane. Należy bezwzględnie pamiętać, że terapia wdrożona przez lekarza prowadzącego nie może być przerywana lub korygowana, a w żadnym wypadku zastępowana przez preparaty o niepewnej skuteczności i bezpieczeństwie. Każda próba wprowadzenia innych substancji przez pacjenta, w tym także pochodzenia naturalnego – powinna być szczegółowo omówiona z lekarzem prowadzącym.

Badania kliniczne
Na każdym etapie leczenia lekarz prowadzący może zaproponować pacjentowi udział w badaniu klinicznym. Badania takie mają na celu sprawdzenie skuteczności nowych leków lub terapii dotychczas stosowanych , ale w nowych kombinacjach. Badania kliniczne prowadzi się na podstawie danych naukowych oraz uprzednio wykonanych prób w warunkach laboratoryjnych. Podlegają one ścisłemu nadzorowi ze strony zarówno badacza – lekarza stosującego dane leczenie, jak i personelu firmy farmaceutycznej. Protokół leczenia jest zatwierdzony przez Komisję ds. Etyki oraz organa Ministerstwa Zdrowia. Zachowanie licznych środków ostrożności optymalizuje stopień bezpieczeństwa i potencjalną korzyść dla pacjenta. Badania kliniczne są zaplanowane tak, aby proponowane leczenie było nie mniej skuteczne od standardowego. Trzeba jednak mieć świadomość, że zastosowanie nowego leku nie daje gwarancji osiągnięcia lepszego stanu zdrowia. Codzienna praktyka pokazuje, że pacjenci zazwyczaj odnoszą korzyść z udziału w badaniach klinicznych, które najczęściej umożliwiają dostęp do bardzo skutecznych (w tym także kosztownych) leków, niedostępnych w  inny sposób. Propozycja udziału w badaniu klinicznym złożona pacjentowi przez lekarza prowadzącego jest głęboko przemyślana. Należy zdać sobie sprawę, że kwestia bezpieczeństwa i skuteczności proponowanego leczenia jest w równym stopniu ważna dla pacjenta, lekarza, jak i firmy farmaceutycznej produkującej dany lek. Przed podjęciem decyzji pacjent otrzymuje pisemną informację na temat planowanego badania i powinien uzyskać odpowiedź na wszystkie pytania oraz wątpliwości. Pacjent ma prawo odmówić udziału w badaniu a także wycofać swoją zgodę na każdym jego etapie. Nie będzie to związane żadnymi przykrymi konsekwencjami, a dalsze leczenie będzie prowadzone z zachowaniem standardowych procedur.

2. Najczęstsze powikłania u pacjentów leczonych chemioterapią.

Niedokrwistość
To najczęstsze zaburzenie układu krwiotwórczego u chorych na nowotwór. Charakteryzuje się zmniejszeniem stężenia hemoglobiny, hematokrytu oraz liczby erytrocytów we krwi. Występuje u 1/3 pacjentów w momencie ustalenia rozpoznania oraz u prawie 3/4 pacjentów poddawanych chemioterapii. Wystąpienie jej może być spowodowane licznymi czynnikami, w tym nacieczeniem szpiku przez komórki nowotworowe , uszkodzeniem szpiku po chemioterapii, niedoborem pewnych substancji, utratą krwi.

Objawami odczuwanymi w związku z niedokrwistością są: osłabienie, łatwa męczliwość, zła tolerancja wysiłku, niekiedy duszność, zawroty głowy oraz uczucie szybkiego i „mocnego” bicia serca, zaburzenia snu i koncentracji. Po chemioterapii lekarz prowadzący zaleci kontrolne badanie morfologii krwi i określi czas jego wykonania (zwykle około 7-10 dni po chemioterapii). Otrzymane wyniki powinny zostać skonsultowane przez lekarza rodzinnego. W razie wystąpienia niewielkiego stopnia niedokrwistości po chemioterapii można złagodzić jej odczuwanie przez picie dużych ilości płynów i stosowanie oszczędzającego trybu życia. W wypadku istotnego spadku stężenia hemoglobiny we krwi lub pojawienia się nasilonych klinicznych cech niedokrwistości pacjent zostanie skierowany do szpitala rejonowego celem przetoczenia koncentratu krwinek czerwonych.

Zmniejszenie liczby leukocytów/granulocytów (leukopenia/neutropenia)
Najważniejszą funkcją krwinek białych jest obrona organizmu przed zakażeniem. Zmniejszenie ich liczby prowadzi do upośledzenia odporności organizmu. Okres, w którym stwierdza się obniżoną liczbę leukocytów/granulocytów we krwi przebiega bezobjawowo, pod warunkiem że nie nastąpi zakażenie bakteryjne, grzybicze lub wirusowe. W tym czasie, a w szczególności jeśli liczba leukocytów jest mniejsza niż 2 G/l lub stężenie granulocytów nie przekracza 1 G/l, należy unikać kontaktu z osobami, u których stwierdza się objawy zakażenia, np. gorączkę, kaszel, katar lub biegunkę. Z tego samego powodu powinno się ograniczyć przebywanie w dużych skupiskach ludzkich, takich jak centra handlowe, kina czy środki komunikacji publicznej. Stosowana w tym czasie dieta nie powinna zawierać surowych warzyw i owoców, ponieważ trudno je dokładnie oczyścić z drobnoustrojów. Zaleca się spożywanie potraw dobrze wygotowanych, a także ograniczenie słodyczy. Po ich konsumpcji należy wymyć zęby miękką szczoteczką, a także wypłukać jamę ustną. Dieta nie powinna zawierać: potraw smażonych, pieczonych, tłustych, wzdymających, ostrych przypraw, grzybów, białego sera. W trakcie leukopenii należy pamiętać także o szczególnie częstym myciu rąk. Działania te mają na celu zmniejszenie ryzyka zakażenia jamy ustnej i dalszych odcinków przewodu pokarmowego. W czasie gdy utrzymuje się leukopenia, należy unikać przerwania ciągłości skóry/błon sluzowych, gdyż skaleczenia  mogą stanowić wrota zakażenia. Kobiety miesiączkujące nie powinny używać tamponów, ponieważ gromadząca się w nich krew może być siedliskiem bakterii i sprzyjać występowaniu infekcji.

Leczenie farmakologiczne neutropenii, polega na podawaniu czynników pobudzających tworzenie granulocytów. Największy spadek liczby leukocytów/granulocytów we krwi stwierdza się pomiędzy 8 a 12 dniem po chemioterapii. W tym czasie należy wykonać badanie morfologii krwi. Jeśli liczba granulocytów będzie istotnie obniżona lekarz rodzinny, zgodne z sugestiami zawartymi w karcie informacyjnej chorego, zaleci podanie czynników stymulujących w formie krótkodziałającej przez 5-7 dni. Leki te podaje się podskórnie ( w ramię lub brzuch), mają one postać ampułkostrzykawek. Po krótkim przeszkoleniu pacjent może je samodzielnie aplikować, jest to łatwe i bezpieczne. Po podaniu ww preparatów możliwe jest wystąpienie objawów ubocznych, spośród których najczęściej obserwuje się bóle kostno-stawowe o niewielkim lub umiarkowanym nasileniu. Objawy ustępują po zastosowaniu standardowego leczenia p/bólowego- np paracetamolu. U części pacjentów, którzy wykazują zwiększone ryzyko neutropenii zaleca się podawanie postaci o przedłużonym czasie uwalniania. Leki te przyjmuje się w dawce jednorazowej około 24 h po zakończeniu chemioterapii. W kontrolnym badaniu morfologii krwi liczba  leukocytów/granulocytów może osiągnąć wartości nawet do kilkudziesięciu tysięcy w mikrolitrze , czym nie należy się niepokoić, ponieważ stan ten ulega samoistnej normalizacji  w ciągu kilku dni, a nawet liczba leukocytów/granulocytów może osiągnąć wartości poniżej normy. Także i ten ostatni objaw nie jest wskazaniem do dodatkowych interwencji, jeżeli nie przedłuża się powyżej 7-10 dni i nie towarzyszą mu objawy infekcji.

W przypadku pojawienia się: gorączki, objawów zakażenia dróg oddechowych (kaszel, katar, ból gardła) lub przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka), lub jakichkolwiek objawów niepokojących chorego należy w trybie pilnym skontaktować się z lekarzem rodzinnym. Jeśli w/w objawy występują bezpośrednio przed planowaną chemioterapią, należy skontaktować się także z lekarzem prowadzącym, aby omówić celowość podania kolejnego kursu leczenia i ewentualnie zmienić termin.

Małopłytkowość
Małopłytkowość, czyli zmniejszenie liczby płytek krwi prowadzi do zwiększonej skłonności do krwawień. Skaza krwotoczna małopłytkowa charakteryzuje się punkcikowatymi sinoczerwonymi wybroczynami skórnymi (ze szczególną skłonnością do występowania w miejscach narażonych na ucisk) lub na błonach śluzowych- np. w jamie ustnej. Ponadto objawami małopłytkowości mogą być krwawienia z nosa, dziąseł, krwiomocz, smoliste stolce oraz obfite/przedłużające się miesiączki. W skrajnie nasilonych przypadkach stwierdza się obecność niebezpiecznych krwotoków do jam ciała i narządów wewnętrznych. Każdy z wyżej wymienionych objawów jest wskazaniem do wykonania oznaczenia morfologii krwi z oceną liczby płytek krwi. W praktyce klinicznej z reguły nie obserwuje się powikłań krwotocznych przy liczbie płytek krwi przekraczającej 50 G/l. W razie zmniejszenia się liczby płytek krwi poniżej 20 G/l lub w przypadku stwierdzenia wyższych wartości z równoczesnym występowaniem objawów skazy krwotocznej, należy skontaktować się z lekarzem rodzinnym. Jeśli wystąpią określone wskazania, pacjent zostanie przyjęty do szpitala rejonowego i poddany przetoczeniu koncentratu krwinek płytkowych. W okresie małopłytkowości należy ograniczyć wysiłek fizyczny do minimum. Zaleca się noszenie luźnego, nieuciskającego ubrania. Ochrona przewodu pokarmowego zakłada dbałość o regularne wypróżnianie się, a także pielęgnację jamy ustnej.

Nudności i wymioty
Nudności to zespół objawów określanych przez pacjenta słowami „niedobrze mi” oraz „mdli mnie”; zazwyczaj odczucie to poprzedza wymioty. Objawy te mogą się pojawić jeszcze przed chemioterapią, szczególnie w przypadku nasilonych dolegliwości towarzyszącym poprzednim kursom leczenia. Najczęściej jednak odnotowuje się je w trakcie chemioterapii, czasem przedłużają się do 2–3 dni po jej zakończeniu. Pacjentowi poddawanemu chemioterapii każdorazowo podaje się dożylnie leki przeciwwymiotne. Jeżeli po uprzednim cyklu leczenia pacjent doświadczył nasilonych nudności, wymiotów lub pojawiają się one przed przyjęciem cytostatyków, należy powiadomić o tym lekarza prowadzącego. Umożliwi to skorygowanie rodzaju, dawki i sposobu podawania leków przeciwwymiotnych. Stopień odczuwania tego typu dolegliwości zależy także w pewnym stopniu od pacjenta. Ważne, aby w dniu chemioterapii zjeść nieduże, lekkostrawne śniadanie z wyłączeniem pokarmów mlecznych. Ponadto w trakcie podawania chemioterapii warto spróbować poczytać gazetę, książkę lub posłuchać muzyki. Zastosowanie wyżej wymienionych czynności może pomóc zredukować stres, odwrócić uwagę od nieprzyjemnych procedur medycznych. Udowodniono, że mniejszy stopień lęku przekłada się na zmniejszenie nasilenia nudności i wymiotów. Podczas podawania każdego rodzaju chemioterapii chory otrzymuje dożylnie lek p/wymiotny. Ponadto pacjentowi wypisywany jest na recepcie ten sam lek w formie doustnej do zażycia w domu. Objawy przeważnie ustępują samoistnie po 3 dniach.

Uszkodzenie błon śluzowych
Uszkodzenie nabłonków pokrywających jamę ustną i dalsze części przewodu pokarmowego może prowadzić do powstania w tych miejscach stanu zapalnego objawiającego się bólem jamy ustnej (występującym samoistnie lub podczas połykania), bólem brzucha, biegunkami lub zaparciami, pokrwawianiem z jamy ustnej, obecnością domieszki krwi w stolcu. Miejsca uszkodzone łatwo ulegają zakażeniom. Aby zminimalizować ryzyko wystąpienia zapalenia jamy ustnej należy unikać wszystkich czynników mogących uszkodzić błonę śluzową, czyli spożywania twardych, gorących pokarmów, ostrych przypraw, alkoholu oraz palenia tytoniu. Ponadto zaleca się płukanie jamy ustnej wodnymi roztworami na bazie szałwii, rumianku lub innymi płynami działającymi odkażająco/przeciwzapalnie. Liczne tego rodzaju preparaty są dostępne w aptece bez recepty. Wybór konkretnego spośród nich może zostać zasugerowany przez lekarza prowadzącego lub farmaceutę. Po każdym posiłku należy myć zęby miękką szczoteczką, aby uniknąć podrażnienia dziąseł. W przypadku wystąpienia biegunki należy przestrzegać lekkostrawnej diety i spożywać dużo płynów.

Każdorazowo w przypadku wystąpienia bólu w obrębie jamy ustnej, nalotów na śluzówkach, wybroczyn, krwawienia z dziąseł, trudności w połykaniu, biegunki zaleca się wykonanie badania morfologii krwi oraz kontakt z lekarzem rodzinnym.

Wypadanie włosów
Wypadanie włosów stanowi częsty efekt uboczny chemioterapii. Związane jest z oddziaływaniem cytostatyków na szybko dzielące się komórki znajdujące się w cebulkach włosowych. Leki przeciwnowotworowe w różnym stopniu powodują wypadanie włosów. Objawy te mogą wystąpić już po pierwszym cyklu chemioterapii. W praktyce klinicznej obserwuje się, że po zakończeniu chemioterapii włosy odrastają i niejednokrotnie są wtedy grubsze, czasami mają inną strukturę, np. kręcą się. Na czas chemioterapii warto skrócić lub obciąć zupełnie włosy. Wskazane jest stosowanie delikatnych szamponów i miękkiej szczotki, tak aby nie podrażniać skóry głowy. Przewiduje się także możliwość nabycia peruki (z włosów sztucznych lub naturalnych). W tym celu należy zgłosić lekarzowi prowadzącemu prośbę o wystawienie stosownego wniosku do Narodowego Funduszu Zdrowia.

Neuropatia
Neuropatia, czyli uszkodzenie nerwów obwodowych, może występować w momencie rozpoznania choroby, ale najczęściej stanowi działanie niepożądane niektórych leków przeciwnowotworowych. Neuropatia objawia się osłabieniem czucia, bólem, uczuciem pieczenia mrowienia i drętwienia stóp oraz rąk. Czasami towarzyszy jej także osłabienie siły mięśniowej- wypadanie przedmiotów z rąk, opadanie stopy. Bezwzględnie zaleca się, aby pacjent niezwłocznie zgłaszał każdy z wyżej wymienionych objawów. Lekarz prowadzący w pierwszej kolejności zbada chorego oraz w razie potrzeby zaleci konsultację neurologiczną z ewentualnym badaniem neurofizjologicznym. W zależności od stopnia zaawansowania uszkodzenia nerwów lekarz prowadzący zaleci obserwację lub zredukuje dawki toksycznych leków albo je odstawi. Ponadto zaleci stosowanie odpowiedniego leczenia farmakologicznego.  Warto podkreślić, że leczenie neuropatii jest procesem długotrwałym, żmudnym i nie zawsze dającym zadowalające efekty. W razie nasilonych dolegliwości bólowych można także skorzystać z konsultacji w Poradni Leczenia Bólu.

Przygotowali:
dr n. med. Monika Joks, lek med. Piotr Cieślak, prof. dr hab. Mieczysław Komarnicki

PO/MYDAY/20/0053