Działanie chemioterapii polega na zniszczeniu komórek nowotworowych lub zatrzymaniu czy zwolnieniu ich wzrastania. Chemioterapia może również uszkadzać zdrowe komórki, które w organizmie człowieka ulegają szybkim podziałom (np. komórki nabłonka pokrywającego jamę ustną, przewód pokarmowy, biorące udział we wzroście włosów). Objawy uboczne chemioterapii mogą zmniejszyć się lub ustąpić po jej zakończeniu. W zależności od rodzaju nowotworu oraz jego zaawansowania zastosowanie chemioterapii może mieć różny skutek: wyleczenie nowotworu, zatrzymanie wzrostu nowotworu lub złagodzenie objawów związanych z rozwijającym się guzem (na przykład zmniejszenie wodobrzusza).
Chemioterapia jest najczęściej stosowana w postaci kolejnych cykli (kursów). Po podaniu leku lub leków następuje przerwa, w której organizm regeneruje się, odtwarza zdrowe komórki. Przykładowo: chora po zabiegu operacyjnym z powodu raka jajnika została zakwalifikowana do leczenia za pomocą chemioterapii – najczęstszy schemat leczenia to 6 kursów, po każdym podaniu chemioterapii następują trzy tygodnie przerwy.
Chemioterapia może być podawana w różny sposób.
W leczeniu nowotworów ginekologicznych najczęściej stosuje się leki podawane drogą dożylną: za pomocą kroplówki. Aby uniknąć częstego zakładania nowego dostępu do żyły pacjenta w niektórych przypadkach stosuje się tak zwane porty naczyniowe. Port naczyniowy to mała okrągła płytka z plastiku lub metalu umieszczana pod skórą i połączona specjalnym cewnikiem, który został wprowadzony do dużej żyły ( najczęściej w klatce piersiowej).
Chemioterapeutyki mogą być również podawane bezpośrednio do jamy brzusznej (dootrzewnowo) za pomocą portu lub cewnika wszczepionego podczas zabiegu operacyjnego.
Objawy uboczne (niepożądane) chemioterapii
Częstymi objawami ubocznymi chemioterapii są: nudności i wymioty, spadek liczby białych krwinek, utrata włosów, zapalenia jamy ustnej, ból, uczucie zmęczenia.
Zadaniem chemioterapii jest niszczenie komórek nowotworu, które się szybko dzielą, ale wywiera ona również wpływ na prawidłowe komórki o szybkim wzroście (np. komórki wyściełające jamę ustną i jelita, komórki odpowiedzialne za wytwarzanie krwinek w szpiku i wzrost włosów). Większość objawów ubocznych ustępuje po zakończeniu chemioterapii, niekiedy jednak trwają przez kilka miesięcy lub nawet kilka lat. Czasami chemioterapia powoduje długotrwałe objawy uboczne, które nie ustępują. Przykładem może być uszkodzenie serca, płuc, nerwów, nerek i narządów rozrodczych. Niektóre rodzaje chemioterapii mogą spowodować po wielu latach powstanie drugiego (innego) nowotworu.
Takie same objawy uboczne nie występują u każdego chorego. Różne schematy chemioterapii oraz dawki poszczególnych leków mogą wpływać na występowanie określonych działań niepożądanych. Objawy uboczne mogą także zależeć od dodatkowych schorzeń (np. cukrzyca, choroby serca).
Wynaczynienie
Czasami chemioterapia podawana w formie wlewu kroplowego lub zastrzyku może przedostać się na zewnątrz żyły. Takie zdarzenie nazywane jest wynaczynieniem. Wynaczynienie, w przypadku niektórych leków, może być niebezpieczne i doprowadzić do uszkodzenia otaczających tkanek. W przypadku stwierdzenia wynaczynienia należy odłączyć kroplówkę z cytostatykiem i zastosować odpowiednie leki chroniące sąsiednie tkanki.
Reakcje alergiczne
Leki stosowane podczas chemioterapii mogą wywoływać uczulenia. Reakcje te pojawiają się najczęściej na początku leczenia. Do objawów mogą należeć: zmiany skórne (zaczerwienienie, świąd, wysypka, pokrzywka), niepokój, duszność, wzrost temperatury, dreszcze, ból głowy, spadek ciśnienia tętniczego, ból w klatce piersiowej, bóle kostno-mięśniowe. W przypadku wystąpienia reakcji alergicznych należy przerwać podawanie cytostatyku i podać odpowiednie leki. W większości przypadków objawy ustępują i można kontynuować leczenie. Jednak w niektórych przypadkach może dojść do nasilenia objawów uczuleniowych, które wymagają intensywnego leczenia (najcięższa uogólniona reakcja alergiczna- wstrząs anafilaktyczny).
Zmiany zapalne w jamie ustnej
Jama ustna pokryta jest błoną śluzową, która jest bardzo wrażliwa na działanie cytostatyków. Często w trakcie chemioterapii dochodzi do powstawania zmian zapalnych, obrzęku, bolesnych owrzodzeń. W przypadku obniżonej odporności wskutek zmniejszenia liczby białych krwinek może dojść do rozwoju poważnych infekcji bakteryjnych i grzybiczych. Przed rozpoczęciem chemioterapii ważne jest, by uporządkować problemy stomatologiczne. Postępowanie profilaktyczne lub łagodzące zmiany zapalne w jamie ustnej obejmuje: właściwą higienę jamy ustnej, unikanie kwaśnych, ostrych gorących pokarmów, unikanie palenia i picia alkoholu, właściwie dobrana dieta (białko, dużo płynów).
Nudności i wymioty
Niektóre rodzaje chemioterapii wywołują nudności i wymioty. Objawy te mogą wystąpić w trakcie podawania leku, bezpośrednio po, lub nawet kilka dni po leczeniu. W celu uniknięcia lub zmniejszenia tych dolegliwości stosuje się leki przeciwwymiotne. Podaje się je przed rozpoczęciem wlewu chemioterapeutyku oraz kilka dni po leczeniu. Można stosować kilka rodzajów leków o różnym mechanizmie działania. Bardzo pomocna wydaje się również odpowiednia dieta w łagodzeniu tych dolegliwości. Należy: unikać smaków i zapachów mogących wywoływać nudności, często spożywać małe porcje pokarmów o temperaturze pokojowej, unikać potraw ciężkostrawnych, pikantnych.
Zaparcia i biegunki
Zaburzenia rytmu wypróżnień pod postacią zaparć i biegunek to częste powikłanie chemioterapii. W przydatki zaparć pomocna jest modyfikacja diety: spożywanie produktów lekkostrawnych, wypijanie dużych ilości płynów. Zalecany jest umiarkowany wysiłek fizyczny. Czasem wskazane jest przyjmowanie środków zmiękczających stolec czy przeczyszczających. Natomiast nasilona biegunka może prowadzić do odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych, wymagających leczenia w warunkach szpitalnych.
Wypadanie włosów
Skóra, błony śluzowe, również włosy zbudowane są z komórek ulegających intensywnym podziałom, co powoduje, że są bardzo wrażliwe na toksyczne działanie cytostatyków. Wypadanie włosów zaczyna się najczęściej 2-3 tygodnie od rozpoczęcia chemioterapii. Niektóre leki powodują jedynie osłabienie i przerzedzenie włosów. Proces ten dotyczy nie tylko włosów na głowie ale także innych rejonów ciała. Włosy najczęściej odrastają 2-3 miesiące od zakończenia chemioterapii. Zaleca się, by jeszcze przed rozpoczęciem leczenia obciąć krótko włosy, można również zaopatrzyć się w perukę, której zakup jest refundowany przez NFZ.
Zespół „ręka-stopa”
Niektóre z cytostatyków mogą wywoływać objawy polegające na pojawieniu się zmian rumieniowych i obrzęku na dłoni i podeszwowej powierzchni stopy. Mogą również występować: suchość skóry, uczucie mrowienia i bólu. W bardziej nasilonej postaci może dojść do rozwoju pęcherzy lub pęknięć. W ramach profilaktyki zaleca się: aby nie zakładać zbyt ciasnego obuwia i ciasnych, drażniących ubrań, unikania sytuacji, w których dochodzi do przegrzania, opalania się, gorących kąpieli. W czasie podawania dożylnego cytostatyku zaleca się trzymanie dłoni i stóp zabezpieczonych w chłodnym otoczeniu (schłodzone „poduszki żelowe”).
Neuropatia obwodowa
Chemioterapia może prowadzić do uszkodzenia układu nerwowego. Wiele z zaburzeń dotyczących układu nerwowego stopniowo zmniejsza się, lecz niektóre mogą utrzymywać się już przez całe życie. Objawy uszkodzenia układu nerwowego to: mrowienie, pieczenie, drętwienie rąk i stóp, uczucie zimna, ból podczas chodzenia, osłabienie, wrażliwość mięśni, zawroty głowy i zaburzenia równowagi, osłabienie słuchu, zaburzenia pamięci. W przypadku nasilonych objawów neuropatii konieczne bywa zastosowanie odpowiednich leków pomagających w regeneracji nerwów. Można również zmniejszyć dawkę leków lub zastosować zamienne schematy chemioterapii.
Niedokrwistość
Krwinki czerwone (erytrocyty) są odpowiedzialne za transport tlenu do wszystkich komórek organizmu (tlen przyłączany jest do hemoglobiny). Na skutek uszkodzenia szpiku kostnego może dojść do spadku liczby erytrocytów. Jest to jedno z najczęstszych powikłań chemioterapii. Objawy niedokrwistości to: uczucie osłabienia i zmęczenia, senność, apatia, duszność, bóle w klatce piersiowej, bóle i zawroty głowy, przyspieszona akcja serca, bladość powłok skórnych, szum w uszach, „mroczki” przed oczami, omdlenia. Czasami, przy znacznym spadku liczby krwinek czerwonych, może wystąpić konieczność wykonania transfuzji, czyli przetoczenia koncentratu krwinek czerwonych. Można zastosować również leki, które stymulują proces powstawania krwinek czerwonych w szpiku kostnym.
Małopłytkowość
Chemioterapia może powodować zmniejszenie liczby płytek krwi (trombocytów). Pytki krwi odpowiadają za prawidłowe procesy krzepnięcia. Spadek liczby płytek może prowadzić do wystąpienia krwawień z nosa, dziąseł, przewodu pokarmowego (fusowate wymioty, smoliste stolce), dróg rodnych, układu moczowego. Na skórze i błonach śluzowych bardzo łatwo powstają siniaki i wybroczyny. Takie objawy zaburzeń układu krzepnięcia mogą wymagać odpowiedniego leczenia objawowego, niekiedy opóźnienia w podaniu kolejnego cyklu chemioterapii, czasem konieczne jest przetoczenie gotowego koncentratu krwinek płytkowych.
Bardzo ważne jest postępowanie profilaktyczne, którego celem jest zapobieganie pojawienia się groźnych i trudnych do opanowania krwawień. Zaleca się na przykład: używanie szczoteczek do zębów o bardzo miękkim włosiu, delikatne wycieranie nosa, ostrożne używanie nożyczek, noża i innych ostrych przedmiotów, unikanie wszelkich urazów.
Neutropenia
Obniżenie liczby neutrocytów we krwi (granulocyty obojętnochonne – rodzaj białych krwinek) to najczęstsze i niebezpieczne powikłanie chemioterapii. Krwinki białe pomagają w zwalczaniu zakażeń w organizmie. Zmniejszenie ich liczby znacznie zwiększa ryzyko rozwoju wielu infekcji. Stwierdzenie neutropenii w badaniu krwi przed podaniem chemioterapii najczęściej powoduje konieczność odroczenia terminu chemioterapii. Można w takiej sytuacji podać czynniki wzrostu dla neutrocytów, które przyspieszą regenerację szpiku i powrót prawidłowej liczby komórek krwi. W przebiegu neutropenii może dojść do wystąpienia tzw. gorączki neutropenicznej, wymagającej przyjęcia do szpitala i zastosowania odpowiedniej antybiotykoterapii. W przypadku stosowania cytostatyków o wysokim ryzyku neutropenii należy rozważyć podawanie takich preparatów już od początku chemioterapii jako profilaktyki pierwotnej.
Chemioterapia jest jednym ze sposobów i etapów leczenia choroby nowotworowej. Jest rodzajem terapii często pozwalającej na wyleczenie nowotworu.
Przygotowała:
Klasa-Mazurkiewicz Dagmara
PO/MYDAY/20/0028