Zaburzenia przewodu pokarmowego w trakcie chemioterapii

Leczenie onkologiczne skierowane jest przede wszystkim na komórki nowotworowe. Niestety skutki uboczne chemioterapii i jej toksyczność dotyczy również zdrowych komórek. W organizmie człowieka jest wiele tkanek i narządów, których komórki nieustannie się dzielą i odnawiają. Cebulki włosowe czy błona śluzowa przewodu pokarmowego to przykłady zdrowych tkanek, które intensywnie odnawiają się ze względu na wiele pełnionych funkcji. Właśnie te odnawiające się komórki padają ofiarą chemoterapii, chociaż nie przeciwko nim jest ona skierowana. Chorym leczonym przeciwnowotworowo dokuczają liczne objawy niepożądane, między innymi ze strony przewodu pokarmowego, które są tematem niniejszego poradnika. Ważne jest, że rak jest bardziej niż zdrowe komórki wrażliwy na działanie leku, gdyż ma więcej receptorów i szybciej wchłania podaną substancję. Choć byłoby idealnie, aby chemia nie atakowała zdrowych komórek, to jest to na dzień dzisiejszy niestety niemożliwe. Na szczęście współczesna medycyna potrafi skutecznie kontrolować skutki uboczne chemioterapii, wiele tez pacjent może zrobić samodzielnie przestrzegając pewnych zasad i stosując się do zawartych w tym poradniku wskazówek.

WSKAZÓWKI DOTYCZACE ODŻYWIANIA

Chorzy z choroba nowotworową, leczeni chemioterapia lub radioterapią często nie mają apetytu, dlatego nie chcą jeść. Prowadzi to do osłabienia organizmu i niedożywienia, pogarsza wyniku leczenia i rokowanie, powoduje częstsze występowanie działań ubocznych terapii onkologicznej. Zalecane jest dbanie o estetykę podawanych posiłków, uatrakcyjnienie ich i urozmaicenie, aby między innymi ta droga zachęcić chorych do spożywania posiłków. Wskazane jest przygotowywanie potraw poprzez gotowanie, gotowanie na parze, pieczenie w folii aluminiowej, pieczenie na ruszcie. Odradza się smażenie i duszenie potraw na tłuszczu. Konieczne jest usuwanie pestek i skórek, zaś w przypadku zaburzeń przełykania – miksowanie i przecieranie potraw przed podaniem. Małe porcje ulubionych produktów warto przygotować wcześniej i przechowywać do natychmiastowego spożycia. Jeśli spożywanie potraw stałych jest utrudnione lub nie jest możliwe , warto przygotowywać zupy, dietę przecieraną, mleko i soki dbając o zwiększenie kaloryczności tych potraw. Zalecane jest przyjmowanie przez chorego około 5 posiłków dziennie. Śniadanie złożone z owoców, budyniu czy kisielu traktowane jest jako pełen posiłek. Chorzy szybko nasycają się miał ą porcja pokarmu, nie należy nalegać na dokończenie porcji, należy pozostawić w zasięgu ręki chorego owoce, po które będzie mógł sięgnąć między posiłkami. „walka nad talerzem” potęguje negatywne nastawienie chorego. Nie ma uniwersalnej diety  dla chorych na nowotwory. Eksperci są w tej kwestii zgodni – dieta ma pokryć zwiększone zapotrzebowanie na energię jakiej potrzebuje chory w trakcie leczenia i po nim.

Zaleca się, aby dieta taka zawierała:

MIĘSĄ: ryby, mięso kurczaka, królika, młoda wołowinę, cielęcinę

NABIAŁ I JEGO PRZETWORY: mleko, jogurt, budynie, twaróg, mleko w proszku jako dodatek do zup, sosów i kisielu=i, omlety, jaja.

OWOCE I WARZYWA: suszone owoce, orzechy, nasiona np. słonecznika. Produkty sojowe, pomidory, kalafiory, marchew, dynia, boćwina, sałata, szpinak. Buraki, pory, pietruszka, jabłka, banany, brzoskwinie, winogrona, wiśnie, owoce jagodowe, porzeczki, maliny, truskawki, cytrusy.

PIECZYWO: ciemne i razowe pieczywo. Kasza ciemne makarony, ryż brązowy.

Odradzane jest serwowanie jedzenia typu „fast food” i odgrzewanie gotowych posiłków, odradzane są: zasmażki, śmietana, masło, smalec, kapusta, seler, słodycze, cukier, alkohol.

WYNISZCZENIE NOWOTWOROWE to choroba współistniejąca z choroba nowotworowa. Wymaga ona leczenia żywieniowego, optymalnie wg wskazówek dietetyka. Czasem konieczne jest dołączenie preparatów wzmagających apetyt. Należy koniecznie skonsultować się z Lekarzem, w przypadku, gdy utrata masy ciała przekracza 5% wyjściowej i ma miejsce w czasie nie dłuższym niż 3 miesiące, gdy występuje znużenie, osłabienie, senność, pogorszenie apetytu.

 NUDNOŚCI/WYMIOTY

Nudności i wymioty po chemioterapii są częstym objawem niepożądanym. Mogą także występować po radioterapii lub w wyniku skojarzenia obu metod leczenia. Oprócz dyskomfortu powodują zaburzenia elektrolitowe, odwodnienie, niechęć do jedzenia, wyniszczenie, zachłystowe zapalenie płuc. W skrajnych przypadkach mogą również stać się przyczyną zaniechania lub przerwy w leczeniu onkologicznym, pogarszają efekty tego leczenia.

Nudności i wymioty po chemioterapii powstają w wyniku podrażnienia przewodu pokarmowego oraz ośrodkowego układu nerwowego. Leki cytostatyczne aktywują komórki błony śluzowej, które uwalniają serotoninę – mediator odpowiedzialny za wystąpienie wymiotów. Ich działanie wpływa również na ośrodek wymiotny w mózgu. Za ich wystąpienie oraz  nasilenie odpowiedzialne są: rodzaj zastosowanej chemioterapii, dawka cytostatyku i prędkość podanie leku. Wśród czynników mogących nasilić wymioty po chemioterapii wymienia się płeć żeńską, młodszy wiek, stosowanie innych leków, uzależnienie od alkoholu i lęk.

Podstawową zasadą postępowania przeciwwymiotnego jest profilaktyka. Przy podawaniu cytostatyków działających silnie, średnio i słabo emetogennie (mających potencjał wywoływania wymiotów) zawsze należy podać leki przeciwwymiotne – około 1 godzinę przed podaniem chemioterapeutyku. Leki przeciwwymiotne podaje się najczęściej tylko w dniu terapii, rzadziej przez kilka kolejnych dni.

Przełom w leczeniu nudności i wymiotów po chemioterapii i radioterapii spowodowało wprowadzenie na rynek nowoczesnych leków przeciwwymiotnych które są dostępne i szeroko stosowane w Polsce . W przypadku cytostatyków o dużym potencjale emetogennym stosuje się złożenia dwóch lub trzech leków przeciwwymiotnych, aby połączyć rożne mechanizmy działania dla lepszego efektu. W profilaktyce ostrych wymiotów przy chemioterapii o średniej i niskiej emetogenności wystarczy zastosowanie leków jednej grupy.

Najlepszą metodą zapobiegania wymiotom po chemioterapii i spowodowanym leczeniem przeciwnowotworowym jest przyjęcie profilaktycznej dawki leków przeciwwymiotnych w optymalnie dobranej dawce. Powinna ona uwzględniać potencjał emetyczny cytostatyku (siłę i częstość wywoływania przez niego wymiotów) coraz indywidualne cechy pacjenta. Dawkowanie powinno przebiegać w możliwie najmniejszych skutecznych dawkach, w miarę możliwości powinno się preferować podawanie doustne. Terapię należy rozpocząć 30-60min przed pierwszą dawką cytostatyku.  Pojedyncze dawki są z reguły wystarczające.

Wymioty po chemioterapii i występujące u chorych z powodu leczenia choroby nowotworowej dzieli się na:

– wymioty ostre, pojawiające się w ciągu 24 godzin od zastosowania chemioterapii i utrzymujące się do doby.
– wymioty opóźnione, występujące po 24 godzinach od chemii i mogące utrzymać się kilka dni;
– wymioty poprzedzające, spowodowane stresem i stymulacją nerwów czuciowych, smakowych i węchowych. Pojawiają się u chorych, którzy po poprzednich cyklach chemioterapii mieli wymioty;
– wymioty po chemioterapii przebijające, które pojawiają się któregokolwiek dnia leczenia, pomimo stosowania optymalnej profilaktyki przeciwnowotworowej;
– wymioty oporne, które pojawiają się pomimo zastosowania profilaktyki przeciwwymiotnej podczas poprzedniego cyklu chemioterapii.

W zależności od siły działania emetogennego i potencjału wywołania wymiotów po chemioterapii wyróżnia się cztery grupy cytostatyków:

– cytostatyki silnie emetogenne, które wywołuja wymioty u ponad 90% chorych. Należą do niech podawane dożylnie cisplatyna, karmustyna, dekarbazyna, cyklofosfamid, mechloretamina, streptozocyna i podawana doustnie heksametylmelamina i prokarbazyna;
– cytostatyki o średnim potencjale emetogennym (częstość wymiotów 30-90%).  Należą do nich podawane dożylnie oksaliplatyna, karboplatyna, ifosfamid, cyklofosfamid, cytarabina, doksorubicyna, daunorubicyna, epirubicyna, idarubicyna, irinotekan oraz podawane doustnie cyklofosfamid, etoposid, temozolomid, winorelbina, imatinib.
– cytostatyki o niskim działaniu emetogennym (10-30% przypadków). Zalicza się tutaj podawany dożylnie paklitaksel, docetaksel, mitoksantron, topotekan, etopozyd, pemetreksed, metotreksat, mitomycynę, gemcytabinę, cytarabinę, 5-fluorouracyl, bortezomib, cetuksimab, trastuzumab oraz podawane doustnie kapecytabinę i fludarabinę.
– cytostatyki o bardzo niskim działaniu emetogennym (poniżej 10%). Zalicza się do nich stosowana dożylnie: bleomycyna, busulfan, 2-chlorodeoksyadenoza, fludarabina, winblastyna, winkrystyna, winorelbina, bewacizumab oraz podawane doustnie chlorambucil, hydroksymocznik, 6-tioguaninę, metotreksat, gefitinib, erlotinib.

Nudności i wymioty występują również po radioterapii. Radioterapia z wyjątkiem napromieniania całego ciała (>90%) ma słabsze działanie wymiotne niż chemioterapia. W tym wypadku nudności i wymioty zależą od dawki, wielkości i pola napromieniania oraz współistniejącej lub niedawno przebytej chemioterapii. Średnio ryzyko wymiotów (60-90%) występuje podczas napromieniania nadbrzusza, niskie (30-59%) przy napromienianiu dolnej części klatki piersiowej, miednicy, zabiegach radiochirurgicznych obejmujących czaszkę i kręgosłup. Bardzo niskie ryzyko wymiotów (około 30%) dotyczy napromieniania głowy i szyi, kończyn, czaszki oraz piersi.

Zalecenia ogólne:

– Podczas chemioterapii zamiast trzech dużych posiłków w ciągu dnia spożywaj kilka mniejszych;
– Jedz i pij powoli, dobrze przeżuwaj, unikaj słodyczy, potraw smażonych i tłustych;
– Unikaj napojów gazowanych, pij chłodne, niesłodzone soki owocowe;
– Ssij kostki lodu i cukierki miętowe;
– Po posiłkach odpoczywaj w pozycji siedzącej, a unikaj leżenia;
– Unikaj silnych i przykrych zapachów, wychodź często na świeże powietrze;
– W razie wystąpienia nudności oddychaj głęboko i powoli, postaraj odwrócić swoją uwagę od dolegliwości, stosuj techniki relaksacyjne i zawsze miej przy sobie środek przeciwwymiotny o innej niż doustna drodze podania (np. czopek).

BIEGUNKA

Biegunka jest kolejnym skutkiem ubocznym chemioterapii. Jest to stan polegający na zmianie prawidłowego rytmu wypróżnień, który może polegać na zwiększonej ilości wypróżnień w ciągu doby (powyżej trzech), zwiększonej ilości stolca (powyżej 200gram) oraz zmianie konsystencji stolca (płynny, półpłynny, zawierający >7 gram tłuszczów). Przyczyny wystąpienia biegunki mogą być związane z samym nowotworem (np. zespół rakowiaka), z leczeniem operacyjnym raka (np. blokada splotu trzewnego), jako efekt polekowy, rezultat zaburzeń wchłaniania lub mechanicznej niedrożności, jako powikłania po radioterapii. Biegunki mogą być także związane z zakażaniem przewodu pokarmowego lub być efektem chorób towarzyszących (np. cukrzyca, choroby zapalne jelit) lub diety ( mleko, przetwory mleczne, tłuste potrawy). Długotrwała biegunka zagraża utratą wody i elektrolitów. Leczenie masywnej biegunki musi odbywać się w konsultacji z lekarzem.

W związku z przyjmowaną chemioterapią, która uszkadza komórki nabłonka jelitowego, często dochodzi do zaburzeń reabsorbcji płynów w jelitach. Zniszczony nabłonek powoduje biegunkę. W trakcie chemioterapii, przy obniżonej odporności, może również wystąpić biegunka o charakterze infekcyjnym. Ponadto niektóre leki cytostatyczne (irynotekan, 5-fluorouracyl, kapecytabina, antracykliny i metotreksat) zwiększają podatność na biegunki z uwagi na specyfikę mechanizmu działania.

Leki pierwszego rzutu przy leczeniu biegunki po chemioterapii, wiążąc się z receptorami dla endorfin doprowadzają do hamowania perystaltyki. Warto tez rozważyć włączenie substancji towarzyszących o działaniu antycholinergicznym, ściągającym  oraz środki absorbujące.

Do upośledzenia komórek nabłonka jelitowego może dojść także w wyniku napromieniania. Radioterapia może prowadzić do wystąpienia biegunek, zmian flory jelitowej oraz do zespołu upośledzonego wchłaniania. Stasuje się wówczas leku przeciwzapalne oraz tworzące na uszkodzonej napromieniowaniem błonie śluzowej jelita filtr ochronny, który ogranicza dalsze podrażnienia przez kwasy żółciowe lub składowe pokarmu.

Zalecenia mające na celu zapobieżenie odwodnieniu podczas biegunki:

– zrezygnuj z ostrych potraw, produktów zawierających alkohol i nikotynę, pokarmów tłuszczowych oraz ze środków przyspieszających perystaltykę;
– zamiast trzech dużych posiłków spożywaj w ciągu dnia kilka mniejszych;
– unikaj potraw bogatych w błonnik: produkty zbożowe, pieczywo pełnoziarniste, suszone owoce, surowe warzywa);
– nie pić mleka ani nie spożywać produktów mlecznych, które nasilają biegunkę;
– jedz dużo produktów bogatych w potas, którego deficyt może pojawić się w wyniku biegunki (banany, ziemniaki, nektar z moreli i brzoskwiń)
– pij dużo płynów niegazowanych(sok jabłkowy, woda mineralna, słaba herbata, łącznie około osiem szklanek dziennie). Należy je pić powoli i w temperaturze pokojowej.
– obserwuj czy nie zauważasz u siebie oznak odwodnienia takich jak suchość w jamie ustnej, zmniejszenie oddawania moczu, zawroty głowy ;
– przyjmuj lekarstwa które pomagają kontrolować biegunkę;
– poinformuj personel medyczny o pojawieniu się biegunki.

ZAPARCIA

U niektórych osób podczas chemioterapii mogą wystąpić zaparcia wywołane lekami. U innych zaparcia występują w wyniku mniejszej aktywności lub braku środków odżywczych. Należy poinformować lekarza w przypadku braku stolca przez dzień lub dwa. W razie potrzeby zaleci on środek przeczyszczający lub zastosuje lewatywę. Nie należy stosować tych środków bez skonsultowania się z lekarzem.

Zaparcia po chemioterapii są częstą, choć rzadszą niż biegunka, dolegliwością ze strony przewodu pokarmowego, która obejmuje niewielką częstość wypróżnień (poniżej trzech na tydzień w ciągu 2 tygodni), twardy stolec oraz wypróżnienia wymagające wysiłku i z uczuciem niepełnego wypróżnienia. U chorych na nowotwory zaparcia mogą być pierwszym objawem choroby nowotworowej, symptomem nawrotu lub mogą być spowodowane przyjmowaniem leków – cytostatyków oraz chemioterapii. Zaparcie jest również charakterystyczne dla chorób nowotworowych w postaci zaawansowanej. Chemioterapia może również stanowić pośrednią przyczynę zaparcia, gdyż w trakcie leczenia codzienna aktywność pacjenta jest mniejsza niż zazwyczaj, a ze względu na częste nudności zmniejsza się ilość przyjmowanego pożywienia. Zaparcia po chemioterapii związane są z działaniem cytostatyków. Do leków cytostatycznych wywołujących zaparcia należą głównie alkaloidy barwinka różowatego, oksaliplatyna, taksoidy i talidomid. Częstym powikłaniem chemioterapii jest neuropatia współczulna, a w konsekwencji zahamowanie pasażu jelitowego. W takich przypadkach należy rozważyć profilaktyczne zastosowanie środków przeczyszczających np. laktulozy. Najczęstszą przyczyną zaparć u chorych na raka jest stosowanie leków opioidowych (opiatów). Skutkiem ich działania jest zwiększone napięcie zwieraczy, zahamowanie perystaltyki i zmniejszona wrażliwość odbytnicy na rozciąganie. W takim przypadku zalecane jest zastosowanie odpowiedniego postępowania i leków przeciw zaparciom.

Zalecenia mające na celu zapobieganie zaparciom:

– pij dużo płynów, żeby one spowodowały rozluźnienie stolca. Ciepłe lub gorące płyny są szczególnie skuteczne. Ilość płynów w diecie nie może być mniejsza niż 1500ml, optymalna ilość to 2000ml.
– jedz dużo produktów bogatych w błonnik. Produkty bogate w błonnik to między innymi: gruboziarniste pieczywo i zboża, surowe lub gotowane warzywa, surowe i suche owoce, orzechy i prażona kukurydza. Do posiłków można również dodać tzw. wypełniacze czyli otręby. W miarę możliwości pacjent powinien spożywać większe ilości owoców i warzyw.
– włącz do diety naturalne substancje przeczyszczające – suszone śliwki, rodzynki, figi, czarne porzeczki, daktyle. Spożywaj je rano na czczo.
– zwiększ aktywność fizyczną, pogimnastykuj się. Nawet zwykły spacer pomoże. Przed zażywaniem bardziej aktywnego ruchu skonsultuj się z lekarzem.

Farmakologiczne metody leczenia zaparć:

1. Środki przeczyszczające powinny być stosowane z dużą ostrożnością ponieważ mają wpływ na wchłanianie innych leków. Należy pamiętać o przeciwskazaniach do ich stosowania w przypadku niejasnego ostrego bólu brzucha, przy zmianach zapalnych jelita, zwężeniach jelita oraz przy krwawieniach z przewodu pokarmowego.
2. Środki przeczyszczające dzielą się na:

– środki ściągające wodę (detergenty przeczyszczające), które ściągają wodę do światła jelita, przez co zwiększają ilość wody w masie kałowej powodując jej zmiękczenie. Do tej grupy należy dokusan sodu
– oleje mineralne (np. olej parafinowy), które zmiękczają stolec, co pozwala na poprawę pasażu jelitowego;
– środki działające osmotycznie zawierające sole (fosforany, sole magnezu, siarczany, węglowodany (laktuloza, sorbitol) oraz czopki glicerynowe. Środki te działają krótko i muszą być stosowane ostrożnie przez chorych z niewydolnością krążenia.
– środki pobudzające i drażniące (senes, kruszyna, bisakodyl, olej rycynowy). Działają poprzez drażnienie zakończeń nerwowych jelita. Ich długotrwałe stosowanie może prowadzić do zwyrodnienia zakończeń nerwowych. W sytuacjach bardzo silnych zaparć, w szczególności u pacjentów paliatywnych z bardzo zaawansowaną chorobą nowotworową standardem postępowania są wlewy czyszczące (wlew Hagera – podaje się 1500 ml soli fizjologicznej doodbytniczo) oraz ręczne wydobycie stolca (zabieg konieczny w przypadku kamieni stolcowych lub masywnego zalegania mas kałowych. Wymaga podania znieczulenia miejscowego).

USZKODZENIE ŚLUZÓWKI JAMY USTNEJ

Na skutek przyjmowania chemioterapii może wystąpić owrzodzenie lub podrażnienie jamy ustnej. Te objawy zapalenia określamy terminem mucositis. Inne objawy które mogą wystąpić podczas leczenia przeciwnowotworowego to infekcje jamy ustnej i gardła spowodowane przez wirusy i grzyby. Jeżeli u chorego występuje ciągłe zapalenie gardła, należy ten fakt zgłosić personelowi medycznemu. Być może potrzebne będzie zlecenie dodatkowego pobrania wymazu z gardła, aby sprawdzić możliwość występowania infekcji. Aby zminimalizować ryzyko infekcji jamy ustnej, lekarz prowadzący może poprosić o wizytę u lekarza stomatologa celem zrobienia badania kontrolnego i oczyszczenia zębów, zanim chory podda się chemioterapii.

Optymalnym postepowaniem jest przygotowanie stomatologiczne przed leczeniem chemioterapią polegające na ocenie stanu jamy ustnej z pantomogramem, sanacji jamy ustnej:

• leczenie zachowawcze w tym leczenie endodontyczne
• leczenie periodontologiczne w tym skaling (usunięcie złogów nazębnych)
• usuwanie zębów stanowiących potencialne źródło infekcji – zalecane  zaopatrzenie

chirurgiczne rany po ekstrakcji

• ocena obecnych uzupełnień protetycznych
• usunięcie stałych aparatów ortodontycznych

Zalecenia postepowania w celu zapobieżenia zmianom w jamie ustnej:

– utrzymuj jamę ustną w czystości – szczotkuj żeby co najmniej trzy razy dziennie, używaj miękkiej szczoteczki do zębów z włosia nylonowego, łagodnej pasty do zębów;

– unikaj płynów do płukania jamy ustnej zawierającej alkohol; płucz jamę ustną fizjologicznym  roztworem soli (0,9%  NaCl) lub sody oczyszczonej – jedna łyżeczka na ½szklanki przegotowanej wody; płucz jamę ustna kilka razy dziennie. Do płukania jamy ustnej szczególnie polecany jest przesycony  roztwór jonów wapniowych i fosforanowych do stosowania 4-6x dziennie.

– unikaj owoców i soków cytrusowych, pokarmów i napojów zawierających cukry proste;
– unikaj ostrego jedzenia, pokarmów pikantnych, kwaśnych, gorących, napojów gazowanych;
– spożywaj w trakcie chemioterapii płynne jedzenie aby unikać podrażnienia śluzówki w jamie ustnej, unikaj produktów twardych;
– unikaj czyszczenia zębów nitką dentystyczną jeżeli poziom krwinek czerwonych jest niski;
– ogranicz używanie ruchomych uzupełnień protetycznych oraz czasowo usuń stałe aparaty ortodontyczne;
– nie pal papierosów;
– nie pij alkoholu podczas leczenia.

Zalecane jest stosowanie doustne kostek lodu u chorych otrzymujących bolus z 5-Fluorouracylu na 30 minut przed podaniem cytostatyku w celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia zapalenia błony śluzowej jamy ustnej. Stosowanie doustnej krioterapii  zalecane jest również u chorych otrzymujących wysokodawkową chemioterapię i napromienianie całego ciała przed planowanym przeszczepieniem macierzystych komórek krwiotwórczych.

Suchość w jamie ustnej – kserostomia to często pomijany stan charakteryzujący się brakiem śliny. Istnieje wiele przyczyn kserostomii , m.in. chemioterapia i radioterapia, a nieleczona może okazać się ona poważnym problemem. Kserostomia to bardzo uciążliwa dolegliwość dla pacjentów, prowadząca do dalszych powikłań.  Rozwija się powoli, sprzyja  zakażeniom bakteryjnym  i grzybiczym, powoduje ból, zwiększający używanie leków pogarszających kserostomię. Jest przyczyną redukcji szkliwa, obniżenia dziąseł i próchnicy, trudności w połykaniu leków, trudności w jedzeniu i połykaniu prowadzące do niedożywienia i obniżenia odporności.

 Zalecenia łagodzące dolegliwość kserostomii:

– pij wodę, małymi łykami, przez cały dzień,
– stosuj leki nawilżające śluzówki i zastępujące ślinę dostępne bez recepty,
– cukier, kofeina, ostre przyprawy oraz alkohol pogarszają dolegliwości,
– guma do żucia bez cukru wzmaga wydzielanie śliny,
– oddychaj przez nos, kiedy tylko to możliwe. Oddychanie przez usta zwiększa uczucie suchości w jamie ustnej,
– utrzymuj odpowiednią wilgotność w pomieszczeniach, w których przebywasz zwłaszcza w sypialni.

U niektórych chorych podczas chemioterapii zmienia się smak jedzenia i picia. Znane jedzenie zaczyna inaczej smakować lub zapach pożywienia przestaje być intensywny. Dla niektórym chorych jedzenie ma posmak metaliczny. Te objawy mają charakter tymczasowy i znikają po zakończeniu leczenia.

Przygotowała:

dr Agnieszka Buraczewska

Klinika Onkologii Męskiej

Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

---

Literatura