Chemioterapię stosuje się w leczeniu różnych rodzajów raka. Jej działanie polega na zabiciu komórek nowotworowych lub spowolnieniu ich rozrostu, by zapobiec ich namnażaniu.1 Chemioterapia jednak nie wpływa jedynie na komórki nowotworowe; może również zabijać lub spowalniać rozrost zdrowych komórek w organizmie, z czym wiążą się działania niepożądane.1

Nie każdy, kto poddaje się chemioterapii, doświadczy poważnych działań niepożądanych;2 niektórzy pacjenci mogą odczuwać je w nieznacznym stopniu, a niektórzy w ogóle.2 Fakt, czy dotyczą one Ciebie, czy też nie, nie ma znaczenia dla skuteczności leczenia w przypadku większości rodzajów chemioterapii.3

Możliwe działania niepożądane i sposoby radzenia sobie z nimi3,4

Jednym z najczęstszych działań niepożądanych chemioterapii jest stan zwany neutropenią. Została ona szczegółowo opisana w zakładce Czym jest neutropenia. Inne najczęściej występujące działania niepożądane u pacjentów poddających się chemioterapii oraz strategie radzenia sobie z nimi wymieniono poniżej. Lista nie jest kompletna; powinieneś porozmawiać ze swoim lekarzem, jeśli masz pytania lub obawy związane ze swoim leczeniem i jego potencjalnymi działaniami niepożądanymi.

Anemia

Chemioterapia może obniżyć liczbę czerwonych krwinek w układzie krwionośnym, co nazywa się anemią.5 Czerwone krwinki są niezbędne w procesie dystrybucji tlenu po całym organizmie, anemia może powodować więc zmęczenie, bóle i zawroty głowy oraz płytki oddech.6

Sposoby radzenia sobie z anemią:

  • Zachowywanie równowagi pomiędzy wypoczynkiem a aktywnością7
  • Jedzenie produktów bogatych w białko i żelazo, jak mięso, jaja i szpinak7
  • Spytaj swojego lekarza o specjalistyczne leczenie; być może potrzebujesz transfuzji krwi lub leków7

Utrata apetytu

Chemioterapia może spowodować, że stracisz apetyt, w wyniku nudności i wymiotów lub zmiany Twoich odczuć związanych ze smakiem i zapachem.8

Jeśli straciłeś apetyt, powinieneś:

  • Pić dużo płynów, by uniknąć odwodnienia8
  • Każdego dnia jeść 5 lub 6 niewielkich, pożywnych posiłków, zamiast 3 dużych8
  • Być aktywny; krótkie, codzienne spacery mogą pomóc Ci zwiększyć apetyt8

Krwawienie i/lub siniaki

Chemioterapia może zmniejszyć liczbę płytek krwi w układzie krwionośnym, co zwiększy ryzyko wystąpienia krwawienia czy czysiniaków.9

Aby zminimalizować to ryzyko:

  • Nie zażywaj preparatów dostępnych bez recepty, jak ibuprofen czy aspiryna, ponieważ mogą zwiększać ryzyko wystąpienia krwawienia9
  • Unikaj alkoholu9
  • Zęby myj delikatnie, miękką szczoteczką, by nie uszkodzić dziąseł i nie używaj nici dentystycznej, która może spowodować krwawienie9
  • Szczególnie uważaj, korzystając z noża lub innych ostrych przedmiotów9

Zaparcia i biegunka

Terapie przeciwnowotworowe mogą powodować zaparcia lub biegunkę.10,11

Jeśli cierpisz na zaparcia, powinieneś:

  • Jeść pokarmy o wysokiej zawartości błonnika; na przykład, do płatków śniadaniowych czy smoothie dodawaj otręby10
  • Codziennie pić przynajmniej 8 filiżanek płynów10
  • Wykonywać nieobciążające ćwiczenia fizyczne, wychodź, na przykład, na 15–30-minutowe spacery10

Jeśli cierpisz z powodu biegunki, powinieneś:

  • Pić od 8 do 12 filiżanek wody, soku lub rosołu dziennie, by uniknąć odwodnienia12
  • Każdego dnia jeść od 6 do 8 niewielkich, pożywnych posiłków, zamiast 3 dużych11
  • Jeść pokarmy zawierające potas i sód, takie jak banany11,12

Obrzęk

Obrzęk to stan polegający na gromadzeniu się płyn w tkankach ciała, co skutkuje opuchlizną, szczególnie stóp i nóg.13

Kroki, które możesz podjąć, by poczuć się lepiej i zmniejszyć opuchliznę:

  • Noś wygodną odzież i buty13
  • Nie spożywaj słonych posiłków, jak chipsy ziemniaczane, boczek czy zupy w proszku13
  • Wychodź na krótkie spacery, aby poprawić krążenie kwi13
  • Bierz leki, które przyspieszają oddawanie moczu (leki moczopędne) przepisane przez Twojego lekarza13

Zmęczenie i osłabienie

Generalnie chemioterapia powoduje ogólną utratę energii; niektórzy pacjenci mogą doświadczać nasilonego osłabienia.14

Aby zmniejszyć zmęczenie i osłabienie:

  • Planuj codzienne czynności z uwzględnieniem czasu na odpoczynek oraz tak, by najważniejsze zadania podejmować w czasie najlepszego samopoczucia14
  • Ćwicz regularnie; zacznij powoli (od spacerów lub jazdy na rowerze przez 15 minut dziennie), a następnie stopniowo, każdego dnia, zwiększaj ten czas5,15
  • Unikaj kofeiny i alkoholu14,15
  • Poproś o spotkanie z dietetykiem, który powie, jakie pokarmy pomogą Ci zwiększyć energię, na przykład pokarmy bogate w białko czy kalorie14
  • Dołącz do grup wsparcia i spotkaj się z doradcą lub ze specjalistą z zakresu zdrowia psychicznego, który pomoże Ci uporać się z myślami i uczuciami5,14

Utrata włosów

Chemioterapia wpływa również na komórki odpowiedzialne za porost włosów, utrata włosów (łysienie) jest zatem częstym działaniem niepożądanym chemioterapii. Wpływa ona na całe owłosienie: nie tylko na włosy na głowie, ale także na całym ciele, na brwi i rzęsy.4,16,17

Istnieje kilka sposobów, by poradzić sobie z utratą włosów:

  • Obchodź się delikatnie z włosami, używaj szczotki o miękkim włosiu lub rzadkiego grzebienia16
  • Unikaj środków, które mogą podrażniać skórę głowy, jak żele do włosów, suszarki czy prostownice16
  • Jeśli masz długie włosy, skrócenie ich, zanim zaczną wypadać, może zmniejszyć ich utratę; możesz również ogolić głowę, aby pozbyć się nierównomiernego owłosienia16
  • Jeśli planujesz zakup peruki, możesz to zrobić, gdy jeszcze masz włosy, aby jak najlepiej dopasować jej kolor do ich naturalnej barwy16
  • Wygodne chusty czy turbany są dobrą, stylową alternatywą dla tych, którzy nie chcą nosić peruk16
  • Noszenie czepka chłodzącego w czasie i po chemioterapii może zapobiegać utracie włosów; poproś o więcej informacji na ten temat swoją pielęgniarkę lub lekarza17

Włosy często odrastają 2–3 miesiące po zakończeniu chemioterapii.16 Z początku mogą wyglądać inaczej niż wcześniej, mogą mieć nawet inny kolor, ale z czasem zaczną przypominać te sprzed leczenia.16

Obrzęk limfatyczny

Stan ten pojawia się, gdy system limfatyczny ulega uszkodzeniu lub zablokowaniu, a zastój płynów może powodować opuchliznę rąk, nóg, głowy czy szyi.18

Aby zmniejszyć opuchliznę, możesz:

  • Nosić odzież kompresyjną na opuchniętych częściach ciała19
  • Ćwiczyć, by poprawić przepływ płynów ustrojowych, zwłaszcza w miejscach dotkniętych obrzękiem19

Problemy z pamięcią i koncentracją

Podczas chemioterapii i po jej zakończeniu możesz doświadczać problemów z pamięcią i koncentracją.19 Niektórzy mają tylko nieznaczne problemy, a inni przeżywają znaczące trudności.19

Jeśli masz problemy z koncentracją i pamięcią, wypróbuj poniższe sposoby:

  • Wykonuj najważniejsze zadania o tej porze dnia, o której czujesz się najlepiej19
  • Wysypiaj się i planuj wiele chwil na odpoczynek w ciągu dnia; krótkie drzemki trwające mniej niż godzinę również mogą pomóc, ale dłuższe utrudniają zasypianie w nocy19
  • Ćwicz regularnie, co pomoże Ci zmniejszyć stres i poczuć się bardziej uważnym19
  • Zapisuj i twórz listy ważnych informacji, jak nazwiska czy numery telefonów19

Problemy jamy ustnej i gardła

Chemioterapia może zmienić sposób odczuwania smaków i zapachów, powodować ból i opuchliznę jamy ustnej lub powodować nadwrażliwość na ciepłe lub zimne pokarmy.20

Istnieje kilka sposobów, aby poradzić sobie z tymi objawami lub ich uniknąć:

  • Zaplanuj kontrolę dentystyczną przed rozpoczęciem chemioterapii i poinformuj swojego dentystę o zbliżającym się leczeniu20
    • Wszystkie niezbędne zabiegi mogą być wykonane przed rozpoczęciem leczenia20
  • Codziennie sprawdzaj, czy w jamie ustnej nie ma ran czy plamek i płucz usta mieszanką ciepłej wody, sody oczyszczonej i soli20
  • Do mycia zębów używaj miękkiej szczoteczki, by nie poszerzać istniejących ran i unikaj używania nici dentystycznej20
  • Jeśli odczuwasz ból w gardle lub jamie ustnej, jedz miękkie, łatwe do połknięcia pokarmy; unikaj tych, które mogą podrażniać jamę ustną – pokarmów słonych, kruchych, ostrych czy o dużej ilości cukru20

Jeśli odczuwasz suchość w jamie ustnej, pij dużo płynów, aby uniknąć próchnicy i infekcji20

Mdłości i wymioty

Mdłości i wymioty to częste działania niepożądane związane z chemioterapią.21

Jeśli cierpisz z powodu mdłości i wymiotów, wypróbuj poniższe sposoby:

  • Poproś doktora o lek przeciwwymiotny22
  • Zapobiegaj odwodnieniu, pijąc dużo płynów, jak woda mineralna, soki owocowe, napój z imbiru czy herbata22
  • Unikaj tłustych, smażonych, słodkich i ostrych potraw; jeśli zapach jedzenia przyprawia Cię o mdłości, spróbuj jeść chłodne potrawy lub przed jedzeniem poczekaj, aż gorące potrawy wystygną22

Po zabiegu odczekaj przynajmniej 1 godzinę bez jedzenia; niektórzy ludzie uważają, że zjedzenie niewielkiej przekąski przed zabiegiem pomaga na mdłości, choć nie sprawdza się to u każdego pacjenta22

Problemy na tle nerwowym

Chemioterapia może powodować uszkodzenia nerwów, wpływając na to, jak odczuwasz ból, zimno, ciepło i ciśnienie (nerwy czuciowe).23 Inne nerwy, na które oddziałuje, to nerwy prowadzące do mięśni, które pomagają Ci się poruszać (nerwy ruchowe) oraz nerwy, które kontrolują ciśnienie krwi, trawienie, tętno, temperaturę i oddawanie moczu (nerwy autonomiczne). 23

Aby lepiej się chronić, możesz podjąć następujące kroki:

  • Zmniejsz prawdopodobieństwo upadku, pozbywając się dywaników i innych przeszkód, o które możesz się potknąć23
  • Z pozycji siedzącej lub leżącej wstawaj powoli, szczególnie, jeśli cierpisz na zawroty głowy23
  • Na ścianach i w łazience zamontuj relingi, które pomogą Ci zachować równowagę, a w kabinie prysznicowej lub wannie umieść matę antypoślizgową23
  • Chroń się przed kuchennymi poparzeniami, używając rękawic kuchennych i ostrożnie obchodź się z nożami oraz innymi ostrymi przedmiotami23
  • Zarówno w domu, jak i na zewnątrz noś buty, by chronić stopy;23 codziennie sprawdzaj, czy na rękach, dłoniach, nogach i stopach nie ma nowych zadraśnięć23
  • Gdy jest zimno, noś ciepłą odzież, by chronić dłonie i stopy23
  • Wszystkie czynności wykonuj powoli i dawaj sobie na nie więcej czasu23

Ból

Rak i chemioterapia mogą powodować ból.24 Ból nie jest czymś, co „po prostu trzeba znosić”; może on zakłócać proces regeneracji, przeszkadzając w czasie snu, osłabiając system odpornościowy i wpływając na nastrój.24 Panowanie nad bólem jest ważną częścią planu terapii.24

Z bólem można radzić sobie na kilka sposobów:

  • Śledź ból, zapisując swoje odczucia w „dzienniku”24
    • Zapisz, którego miejsca dotyczy, jakie czynności go powodują i kiedy się zaczyna
    • Oceń nasilenie bólu w skali od 1 do 10 i zanotuj, co go zwiększa lub łagodzi
    • Zabierz swój „dziennik” na następną wizytę lekarską24
  • Zażywaj wszystkie przepisane leki przeciwbólowe
    • Nie czekaj z zażyciem lekarstw, aż ból stanie się nie do zniesienia i nie odstawiaj ich, jeśli nie zalecił tego Twój lekarz
    • Powiedz lekarzowi lub pielęgniarce, jeśli Twój lek przeciwbólowy przestał Ci pomagać lub, Twoim zdaniem, przestaje działać zbyt szybko24
  • Porozmawiaj ze specjalistą od bólu (lekarzem medycyny paliatywnej)24
  • Porozmawiaj ze swoim lekarzem lub pielęgniarką o masażach leczniczych, akupunkturze, biologicznym sprzężeniu zwrotnym, hipnozie czy fizjoterapii24,25

Problemy seksualne i związane z płodnością

Stosunki płciowe i płodność to ważne tematy; zanim podejmiesz chemioterapię, powinieneś zrozumieć, jak wpływa ona na Twoją płodność i życie seksualne.26,27

W przypadku mężczyzn chemioterapia może obniżać poziom testosteronu i zmniejszać potrzeby seksualne;26 w przypadku kobiet chemioterapia może spowodować przedwczesną menopauzę i niepłodność.27

Ważne, abyś podejmował świadome decyzje, uwzględniając wpływ chemioterapii na seksualność i płodność.

  • Upewnij się, konsultując się ze swoim lekarzem lub pielęgniarką, że aktywność seksualna nie zaszkodzi Ci podczas chemioterapii26
  • W okresie leczenia mężczyźni powinni używać prezerwatyw, ponieważ w nasieniu mogą być obecne pozostałości leków26
  • Kobiety powinny stosować antykoncepcję podczas chemioterapii i przez przynajmniej 6 miesięcy po jej zakończeniu, ponieważ chemioterapia może niszczyć komórki jajowe26–28
  • Omów ewentualne problemy z płodnością ze swoim lekarzem zanim rozpoczniesz chemioterapię, a jeśli leczenie najprawdopodobniej spowoduje niepłodność, dowiedz się, jakie są możliwości, jeśli chciałbyś mieć dzieci w późniejszym okresie26,27
    • Mężczyźni mogą przechować swoje nasienie, wykorzystując metody takie jak krioprezerwacja (bank nasienia) lub pobranie plemników bezpośrednio z jąder26

Kobiety mogą przechować swoje komórki jajowe, korzystając z banków tkanki jajnikowej lub banków komórek jajowych27

Zmiany na skórze i paznokciach

Chemioterapia może źle wpływać na szybko narastające komórki skóry i paznokci, powodując, że skóra jest sucha, swędząca i łuszczy się (świąd), a paznokcie są zniszczone.29

Podejmij następujące środki zapobiegawcze, by uniknąć infekcji, ochronić swoją skórę i zmniejszyć swędzenie:

  • Używaj łagodnych mydeł, które są delikatne dla skóry29
    • Poproś swojego lekarza lub pielęgniarkę o zalecenie odpowiednich balsamów i mydeł i zapytaj, których produktów powinieneś unikać
  • Chroń swoją skórę poprzez stosowanie balsamów lub antybiotyków według zaleceń lekarza bądź pielęgniarki 26
  • Unikaj golenia miejsc, które są podrażnione29
  • Wychodząc na dwór, nakładaj krem z filtrem UV i balsam do ust oraz noś luźne ubrania i nakrycie głowy z szerokim rondem, aby ochronić się przed słońcem29
  • Aby skóra nie stała się sucha i swędząca:
    • Prysznice lub kąpiele bierz w lekko ciepłej wodzie i używaj balsamu do ciała, gdy skóra jest jeszcze lekko wilgotna29
    • Utrzymuj w domu chłód i wilgoć29
    • Nie używaj kosmetyków, które zawierają alkohol lub są perfumowane29
  • Zachowuj zdrową dietę i pij dużo płynów, aby utrzymać nawilżenie skóry29

Chroń paznokcie, nosząc rękawiczki podczas zmywania, prac ogrodowych lub sprzątania domu; obcinaj paznokcie na krótko29

Zaburzenia snu

Badania wykazały, że aż 50% pacjentów poddawanych chemioterapii doświadcza zaburzeń snu, które mogą być spowodowane stresem, działaniami niepożądanymi leczenia lub długimi pobytami w szpitalu.30

Podjęcie następujących kroków pomoże Ci spać lepiej:

  • Porozmawiaj ze swoim lekarzem o możliwym leczeniu, które pomogłoby Ci złagodzić działania niepożądane, takie jak dolegliwości pęcherza moczowego czy problemy żołądkowo-jelitowe, powodujące problemy ze snem30
  • Spytaj lekarza o terapię poznawczo-behawioralną (CBT), którą wielu osobom pomaga się zrelaksować i wywołuje pozytywne myśli i przekonania związane ze snem30
  • Zastosuj pewną metodę: udawaj się do łóżka tylko wtedy, gdy czujesz się śpiący, i wstawaj, jeśli nie możesz zasnąć, następnie wracaj do łóżka tylko wtedy, gdy znów staniesz się śpiący30
  • Przed położeniem się spać unikaj picia lub jedzenia w nadmiernej ilości; nie wykonuj ćwiczeń kilka godzin przed snem 27

Zapytaj swojego lekarza, czy lek nasenny na receptę mógłby Ci pomóc30

Problemy z oddawaniem moczu i pęcherzem moczowym

Chemioterapia może źle wpływać na komórki nerek i pęcherz moczowy, zwiększając prawdopodobieństwo infekcji pęcherza moczowego.27 Zmiany w moczu, takie jak inny kolor czy zapach, są normalne.31

Aby ustrzec się przed infekcjami pęcherza moczowego:

  • Pij codziennie przynajmniej 8 filiżanek płynów i unikaj kofeiny, napojów alkoholowych, palenia tytoniu i ostrych pokarmów, które to pogłębiają problemy związane z pęcherzem moczowym31
  • Zapytaj swojego lekarza lub pielęgniarkę o to, jak możesz zmniejszyć ryzyko rozwoju infekcji pęcherza moczowego; z reguły zaleca się częstsze oddawanie moczu, noszenie luźnych spodni i bawełnianej bielizny oraz branie branie prysznica zamiast kąpieli w wannie31

Nie wahaj się pytać swojego lekarza lub pielęgniarkę o możliwe działania niepożądane związane z chemioterapią, najlepszy sposób postępowania, który zapobiegnie lub złagodzi objawy oraz o to, z jakich rodzajów opieki wspierającej możesz skorzystać.25,32 Poinformuj swojego lekarza lub pielęgniarkę o wszelkich działaniach niepożądanych, które u Ciebie wystąpiły, dzięki czemu będą mogli pomóc Ci nad nimi zapanować lub je wyleczyć.2

Literatura

  1. Cancer.Net. Understanding chemotherapy. Accessed November 2015.
  2. National Cancer Institute. Side effects. Accessed November 2015.
  3. Cancer.Net. Side effects of chemotherapy Accessed November 2015.
  4. NHS. Side effects of chemotherapy. Accessed November 2015.
  5. Cancer.Net. Fatigue. Accessed November 2014.
  6. National Cancer Institue. Anemia. Accessed November 2015.
  7. National Cancer Institute.Managing chemotherapy side effects. Accessed November 2015.
  8. National Cancer Institute. Appetite loss. Accessed November 2015.
  9. National Cancer Institute. Bleeding and bruising (thrombocytopenia). Accessed November 2015.
  10. National Cancer Institute. Constipation. Accessed November 2015.
  11. National Cancer Institute. Diarrhea. Accessed 13 November, 2015.
  12. NHS. Diarrhea – treatment. Accessed November 2015.
  13. National Cancer Institute. Edema. Accessed November 2015.
  14. National Cancer Institute. Fatigue. Accessed November 2015.
  15. NHS. Self-help tips to fight fatigue. Accessed November 2015.
  16. National Cancer Institute. Hair loss (alopecia). Accessed November 2015.
  17. Cancer.Net. Hair Loss or alopecia. Accessed November 2015.
  18. National Cancer Institute. Lymphedema. Accessed November 2015.
  19. National Cancer Institute. Memory or concentration problems. Accessed November 2015.
  20. National Cancer Institute. Mouth or throat problems. Accessed November 2015.
  21. Macmillan. Possible side effects of chemotherapy. Accessed November 2015.
  22. National Cancer Institute. Nausea and vomiting. Accessed November 2015.
  23. National Cancer Institute. Nerve problems (peripheral neuropathy). Accessed November 2015.
  24. National Cancer Institute. Pain. Accessed November 2015.
  25. Macmillan. Complementary therapies. Accessed November 2015.
  26. National Cancer Institute. Sexual and fertility problems (men). Accessed November 2015.
  27. National Cancer Institute. Sexual and fertility problems (women). Accessed November 2015.
  28. Breastcancer.Org. Fertility after chemotherapy. Accessed November 2015
  29. National Cancer Institute. Skin and nail changes. Accessed November 2015.
  30. National Cancer Institute. Sleep problems. Accessed November 2015.
  31. National Cancer Institute. Urinary and bladder problems. Accessed November 2015.
  32. MacMillan. Side effect and symptoms. Accessed November 2015.

PO/MYDAY/20/0021